Optik yanılsama nedir ve neden onları görürüz?
Optik yanılsamalar, gerçek hallerinden farklı olarak algıladığımız görüntülerdir.
Işık retinaya geldiğinde, sinyaller beynin görsel bilgiyi işlemekten sorumlu kısmına -görsel korteks- gönderilir. Bu uyarılma dış uyaranla başlayıp görsel bir oluşumla sonuçlanan olaylara neden olur.
Bunun yanında tanıdık bir şey gördüğümüzde görsel korteks beynin diğer bölgelerinden geri bildirim alır. Gördüğümüz şey hakkındaki bilgi görsel kortekse gelir ve içsel olarak meydana gelen görsel bir oluşum ile sonuçlanır. Yani daha önceki bilgilerimiz o an algımıza etki edebilir. Örneğin bir kuşun kafasını gördüğümüzde daha önceden o kuşun görüntüsünü bildiğimizden beynimiz geriye kalan görüntüyü tamamlar. Beynimizde bunun ortaya çıkmasının sebebi beynimizin önceki deneyimlerimizden yararlanarak görme alanımızdaki boşlukları doldurmaya, çevremizdeki dünyayı anlamlandırmaya çalışmasıdır.
Hayvanlar da insanlar gibi optik yanılsamaları algılayabilir mi ve dahası kendileri de üretebilir mi?
Araştırmacılar tarafından yapılan bir çalışmada meyve sineklerinin “dönen yılanlar” yanılsaması tarafından aldatılabildikleri gözlemlendi. Yani görüntüde hiçbir şey olmamasına rağmen orada hareket görebildiler. İtalyan araştırmacılar 2019’da aslanlara aynı yanılsamayı gösterdiler. Aslanların 2/3’si avını ısırıp sürüklüyormuş gibi yanılsamayla etkileşime girdi.
Padova Üniversitesi’nde psikolog olan Christian Agrillo ve ekibi optik yanılsamanın sürüngenler üzerindeki etkisini inceledi. Delboeuf yanılsamasını sakallı ejderlerin beslenme isteği üzerinde kullandılar. Eğer sakallı ejderler bu yanılsamayı insanlar gibi algılıyorsa aynı miktarda yiyecek bulunan tabaklardan daha küçük olan tabağı seçmeliydiler. Bu da tam olarak sakallı ejderlerin yaptığı şeydi.
Arılar üzerinde yapılan bir deney sonucunda da arıların serbestçe uçtukları bir ortamda boyut yanılsamasını algılama yeteneklerinin çiçek evrimini etkilemiş olabileceği görüldü. Çiçekler nektar alanlarını daha çekici kılmak için arıların bu yeteneklerinden yararlanmak adına evrimleşmiş olabilirler. Wurmbea cinsi çiçeğin boyut yanılsamalarını andıran desenleri de bu ihtimali güçlendiriyor.
Bunun yanında kendi optik yanılsamalarını üreten hayvanlar da bulunuyor. Çardak kuşlarını ve kemancı yengeçlerini örnek olarak verebiliriz.
Avustralya’da erkek çardak kuşları dişileri etkilemek için her baharda çardak olarak bilinen yapıları inşa eder ve onların bakımını yapar. Çardak, bir avluya açılan sazdan yapılmış ince dallardan oluşur. Erkek çardak kuşu burayı taşlar, kemikler, kabuklar ve başka malzemelerle süsler. Erkek çardak kuşları nesnelerin düzeni konusunda çok titizdir ve onlara seçilme konusunda güç verebilecek etkili perspektif yanılsamasını kullanırlar.
Etkili perspektif nesnelerin, uzaklığına göre gerçekte olduklarından daha büyük veya daha küçük görünmesini sağlamak için optik yanılsamayı kullanan bir tekniktir. Dişinin bakış açısından daha uzaktaki daha büyük nesneler, yakındaki daha küçük nesnelerle aynı boyutta görünür. Çardağın içinden görülen alan hem tekdüze hem de küçük iken erkek ve tüm renkli nesneler daha büyük görünür. 19 farklı çardağın gözlemlendiği bir çalışmada nesnelerin yerleri değiştirildiğinde erkekler hızlıca nesneleri tekrar düzenledi. Üç gün içinde yanılsamalar geri geldi.
Diğer bir örnek ise, dişi kemancı yengeçlerinin büyük kıskaçlı erkeklerle çiftleşmeyi tercih etmesidir. Bir erkeğin her iki yanında daha küçük kıskaçlı erkek varsa ortadaki yengeç daha büyük göründüğünden bir dişi için daha çekici hâle gelir.
Ayrıca kamuflaj çeşitlerinden biri de optik yanılsama olarak ele alınıyor.
Diğer canlılar tarafından görülen desen hayvanın dış hatlarıyla uyuşmadığından görsel bozulmaya neden olan bir kamuflaj yeteneği canlının kimliğini ve konumunu gizler. Bilim insanları bu kamuflaj yeteneğinin şekli parçalara ayırdığını ve hayvanın tespit edilmesini zorlaştırdığını söylüyor.Zebra çizgileri ve leopar lekeleri gibi desenler onların arka plana karışmalarına yardım ediyor.
Bilim insanları çeşitli renklere sahip olan ve farklı habitatlarda yaşayan kıyı yengeçlerini de incelediler. Görsel olarak karmaşık bir ortam olan gelgit havuzlarında yaşayan yengeçlerin, daha homojen görünümlü yerlerde yaşayan yengeçlere göre vücut hatlarının görsel olarak parçalanması için bu kamuflaj yeteneğine daha çok eğilimli oldukları görüldü.
Peki hayvanların optik yanılsamaları algılama konusunda birbirinden farklılıkları var mıdır? Bu farklılıklar neler olabilir?
Müller-Lyer yanılsaması kuşlar, memeliler ve balıklar dahil olmak üzere 9 türde araştırıldı. Bu türlerden yalnızca bambu köpekbalıkları yanılsamaya herhangi bir duyarlılık göstermedi. Diğerleri ise insanlarla aynı şekilde algıladı. Her ikisi de suda yaşamasına rağmen bambu köpekbalıkları ve Xenotoca Eiseni türü balıklar arasındaki farklar şaşırtıcıydı. Xenotoca Eiseni türübalıklar tatlı su habitatında yaşayan bir hepçil iken bambu köpekbalığı tuzlu suda yaşayan bir etçildir. Bilim insanlarına göre iki tür arasındaki farklılıklar bu ortamlarda avlarını başarıyla yakalamak için görmenin nasıl kullanıldığıyla ilgili olarak ortaya çıkmış olabilir.
Müller-Lyer yanılsaması
Ebbinghaus yanılsaması ise bantam tavuklarında, posta güvercinlerinde, babunlarda denendi. Babunlar hiçbir duyarlılık göstermezken, tavuklar ve posta güvercinleri bu yanılsamayı insanların algıladığının tersi bir şekilde algıladı. Fakat yapılan başka bir gözlem dört günlük civcivlerin yanılsamayı insanlar gibi algıladığını gösterdi.
Ebbinghaus yanılsaması
Araştırmacıların düşüncesine göre kuşlardaki ve primatlardaki yanılsamaya olan duyarlılık çevresel koşullar ve ekolojik niş ile ilişkili olabilir. Bu yüzden kara, hava ve su olmak üzere üç farklı çevrede elde edilen bulgular değerlendirildi. Hava ortamında yaşadığı değerlendirilen canlılarda 11 çalışmadan 6’sı, su ortamında 3’ten fazla çalışma arasından 1’i, kara ortamında ise 15 çalışmadan 13’ü insanlarla aynı duyarlılığı gösterdi.
Güvercinlerin ters duyarlılığının sebebi olarak resmin bütünü yerine bir modelin bileşenlerine tek tek odaklanma eğiliminde oldukları öne sürüldü. Bambu köpekbalığının Müller-Lyer yanılsamasına duyarlı olmamasının sebebi olarak da bu yanılsamanın, köşeler ve bir noktada birleşen çizgiler tarafından üretilen görünür derinliğe dayanması ve bu tür bir derinliğin suda yaygın olmaması düşünüldü.
Araştırmacıların merak ettiği diğer bir konu ise monoküler görüşe sahip hayvanlar ile binoküler görüşe sahip hayvanlar arasında yanılsamaları algılamada farklılıkların olup olmadığı, yerde yaşayan kuşlar ve yüksek yerlerde uçan kuşların bu konuda algılama farklılıklarının nasıl işlediğiydi. Bu sorular cevap aramaya devam ediyor.
Bu yanılsamaların hayvanlarda olup olmadığını anlamak evrimin görsel algıyı nasıl şekillendirdiğini çözmemize yardımcı olabilir. Bilim insanlarına göre bu özellik ya ortak bir atadan miras alınmış ya da çevrelerindeki benzer sorunları çözmek için hayvanlarda bağımsız olarak evrimleşmiş. Bize gösterilenin bir yanılsama olduğunu bilmemize rağmen onu hâlâ algılamamız bilim insanlarına bu mekanizmanın insanda derinlere yerleşmiş olabileceğini düşündürtüyor.
Yazar: Semanur Yalçın
Editör: Cengizhan Öztürk
Referanslar
An avenue-style bower, decorated with bright green leaves. [Digital image]. (2017, March 11). Retrieved from https://animals.sandiegozoo.org/animals/bowerbird
Bates, M. (2020, November 24). Design of Bowerbirds [Digital image]. Retrieved from https://www.nationalgeographic.com/animals/2020/11/animals-optical-illusions-reveal-brain-insights/
Bates, M. (2020, November 24). Which optical illusions can animals see? Retrieved December 21, 2020, from https://www.nationalgeographic.com/animals/2020/11/animals-optical-illusions-reveal-brain-insights/
Delboeuf illusion [Digital image]. (n.d.). Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Delboeuf_illusion
E. (2019, November 13). Concealing coloration. Retrieved December 21, 2020, from https://www.britannica.com/science/concealing-coloration
Ebbinghaus illusion [Digital image]. (n.d.). Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Ebbinghaus_illusion
Endler, J., Endler, L., & Doerr, N. (2010, September 09). Great Bowerbirds Create Theaters with Forced Perspective When Seen by Their Audience. Retrieved December 21, 2020, from https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960982210010365
Feng, L. C., Chouinard, P. A., Howell, T. J., & Bennett, P. C. (2016, August 03). Why do animals differ in their susceptibility to geometrical illusions? Retrieved December 21, 2020, from https://link.springer.com/article/10.3758/s13423-016-1133-3
Howard, S., & Dyer, A. (2017, November 22). Which square is bigger? Honeybees see visual illusions like humans do. Retrieved December 21, 2020, from https://theconversation.com/which-square-is-bigger-honeybees-see-visual-illusions-like-humans-do-87673
Kelley, L., & Kelley, J. (2014, March 21). Animals could help reveal why humans fall for illusions. Retrieved December 21, 2020, from https://theconversation.com/animals-could-help-reveal-why-humans-fall-for-illusions-23957
Macpherson, F., & Donaldson, D. (2017, July). Müller-Lyer illusion [Digital image]. Retrieved from https://www.illusionsindex.org/ir/mueller-lyer
Taub, B. (2019, March 11). Why Do We See Optical Illusions? Retrieved December 21, 2020, from https://www.iflscience.com/brain/why-do-we-see-optical-illusions/
Wurmbea flower as seen through a special camera simulating bee vision [Digital image]. (2017, November 22). Retrieved from https://theconversation.com/which-square-is-bigger-honeybees-see-visual-illusions-like-humans-do-87673
Zimmer, C. (2012, April 25). Rotating Snakes [Digital image]. Retrieved from https://www.discovermagazine.com/mind/how-our-brains-set-the-world-spinning
[Digital image]. (2016, December 02). Retrieved from https://www.wired.com/2016/02/absurd-creature-of-the-week-meet-the-bird-that-lies-and-tricks-its-way-into-sex/