Hepimizin en az bir kere kokladığı, kimimizin çayına karıştırmaktan büyük zevk aldığı, Osmanlı zamanlarında şerbetlerinin içildiği bir çiçektir yasemin. Birçok yazlık bölgeyi süslediği gibi bahçelerin de gözdesi halindedir. Bu yazımızda yalnızca geceleri çiçek açmasıyla bilinen yasemini daha teknik bir incelemeye tabii tutacak ve kültürümüzdeki yerini inceleyeceğiz.
Zeytingiller (Oleaceae) ailesinin bir parçası olan yaseminin yaklaşık iki yüz türü mevcuttur. Tropikal ve ılıman bölgelerde yetişmekte olup tırmanıcı ya da çalı formunda bulunur. Kimi türleri her dem yeşil olmakla birlikte kimileri ise belli mevsimlerde çiçek açarlar. İran ve Kaşmir bölgelerindeki türleri 1000 ila 3000 metre rakımda bulunurlar.
Türlerin birçoğu keskin kokulu çiçekleri nedeniyle çiçekçilik ve parfümeri gibi alanlarda oldukça değerlidir. Jasminum auriculatum Vahl., J. officinale L. ve J. sambac (L.) Aiton türlerinin bu sebeple yetiştiriciliği yapılmaktadır. Ülkemizde Jasminum fruticans L. doğal olarak yetişmektedir. Jasminum officinale L. ise yetiştiriciliği yapılan ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen türdür.
Tıbbi Faydaları
J. officinale türünün faydalarına gelirsek bitkinin kronik ülser ve cilt hastalıklarının iyileşmesinde önemli rol oynadığı görülecektir. Çiçeklerden hazırlanan şuruplar göğüs hastalıklarında, öksürükte ve ses kısıklığında kullanılmaktadır. Çiçekleri merkezi sinir sistemi yatıştırıcısı, hafif anestezik etkiye sahiptir. Yaprakların çiğnenmesi ile ağız ülseri tedavisi sağlanır. Yapraklar ülser, ateş ve cilt hastalıklarının tedavisi için kullanılan reçine, salisilik asit, askorbik asit ve alkaloitleri içerir. Ayrıca yapılan çalışmalarda J. officinale türünün analjezik, antispazmodik, antibakteriyel ve antimikrobiyal etkilerinin olduğu da kanıtlanmıştır. Öyle ki elde edilen uçucu yağının çok iyi bir antiseptik ve dezenfektan olarak kullanılabildiği görülmüştür. Bunlar ile birlikte bitki aroma terapide de kullanılmaktadır.
Yaseminin Kültürlerdeki Yeri
Eski bir Hint hikâyesine göre çok eskiden Hint bir prenses, Güneş Tanrısı Surya-Deva’ya umutsuzca âşık olmuş. Bir gün, bir kuş telaşında dillendirivermiş aşkını. Yaban bir tebessümle bakmış prensesin yüzüne ulu Güneş Tanrısı Surya-Deva. “Olmaz,” demiş. “Ben bal, sen sirke… Ne yapsak gene de denk olamayız birbirimize.”
Aşkından deli divane, harap olan prenses oracıkta kıyıvermiş canına. Narin bedeni yakılarak, külleri yeryüzünün bambaşka diyarlarına doğru savrulmuş. Küllerinin dokunduğu her toprak parçasından bir tutam yasemin çiçeği filizlenmiş. Prensesin küllerinden döllenen tüm yasemin çiçekleri, gündüz açmayı reddederek sadece gece boyunca, ta ki şafak sökene dek koku verir, sonra da hüzünle sönerlermiş. Ne ki, bir zaman sonra Hintler bu çiçeğe “İlahi Umut” adını vermişler.
Yaseminin Türk kültüründeki yeri
Kültürümüzde birçok gizli dil bulunmaktadır. Bu diller bitkiler, kumaş parçaları ve renkleri kullanarak kültüre has bir iletişim yolu oluştururlar. Çiçek gizli diline ait ilk belge Fransa elçisi Du Vignau tarafından yazılmıştır. 1688 yılında Osmanlı toplumu hakkında yazdığı Secrétaire Turc adlı eserinde çiçeklerin anlamları listelenmiştir. Yaseminin bu belgede ‘Size yemin ederim’ anlamına geldiği yazılmıştır.
Tam bir yüzyıl sonra bir ikinci belge Lady Mary Worthley Montagu tarafından yazılacak ve şu yorum yapılacaktır: “Sizi temin ederim ki bizim mektuplardaki mükemmel ifadelerle kıyaslandığında kelimelerin seçiminde büyük bir hayal gücü var. Zannederim Türklerde bu amaçla yazılmış binlerce şiir vardır. Onlarda hiçbir renk, çiçek, ot, meyve, bitki, çakıl taşı ya da tüy yoktur ki özel bir mısrası olmasın. Böylelikle parmaklarınıza mürekkep bulaşmadan birileriyle münakaşa ve sitem edebiliyor ya da aşk, dostluk, nezaket veya haber mektubu gönderebiliyorsunuz.’’. Montagu’den sonra 1809 yılında “106 Örnekle Haremin Dili” başlığında Joseph von Hammer-Purgstall tarafından yayımlanmıştır. Hammer bunları harem kadınları arasından derlemiştir. Onun listesinde ise yasemin “sen sev beni, ben de seni’’ anlamına gelmektedir.
Gün geçtikçe kaybettiğimiz motiflerimiz, anlamlarımız ve kültürümüzle birlikte yasemin çiçeğinin anlamı da akıllarda sadece güzel kokan bitki anlamını uyandırıyor artık. Geçmişten bugüne hayatımızın önemli bir parçası olan yaseminin anlamını artık öğrenmiş olan okuyucularımız için yasemin sadece bir çiçek olmaktan çıkacak ve tarihin süzgecinden geçen bu bitkinin anlattıklarına kulak vereceklerdir.
Yazar: Deniz Yılmaz
Editör: Cengizhan Öztürk
Referanslar
Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2020, March 16). Jasmine. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/plant/jasmine-plant
ÇİÇEK POLAT, D., & KÖROĞLU, A. (2020). Yasemin çiçeğinin (Jasminum flos) morfolojik ve anatomik olarak incelenmesi, piyasa örneklerinin bilimsel değerlendirilmesi. Biological Diversity and Conservation, 13(3), 322–331. https://doi.org/10.46309/biodicon.2020.752114
Koç Keskin, N . “Çiçeklerin Gizli Dili” . Milli Folklor 16 (2020 ): 194-208 https://dergipark.org.tr/en/pub/millifolklor/issue/56908/799147
Sarıoğlan, M , Cevizkaya, G . (2016). TÜRK MUTFAK KÜLTÜRÜ: ŞERBETLER . Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi , 6 (14) , 237-250 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/odusobiad/issue/27560/289970
Dinç, E. I. (2016, January 5). Bir küçük hayal tiryakisi, yasemin çiçekleri. ON8 Kitap. http://www.on8kitap.com/blog/dus-kazani-yasemin-cicekleri#_ftnref