Halk arasında duvar sarmaşığı ya da orman sarmaşığı olarak bilinen bu ‘’istilacı bitkiyi’’ yakından tanımaya ne dersiniz? Ormanda küçük bir gezinti yapmak için evden çıktınız diyelim. Aracınıza doğru yürürken daha önce gözünüze çok da çarpmayan bir sarmaşığın duvarınızı ne kadar da güzel kapladığını fark ettiniz. Duvarınızın beton görüntüsünü kapatmak için komşunuzun önerdiği bir bitkiyi diktiğinizi hatırlıyorsunuz ama “Uzun zamandır yoğunluktan ne doğru düzgün suladım ne de gübreledim, çok bakımsız kaldı. Nasıl bu kadar gelişti?” diye düşünüyorsunuz. Ormana vardınız ve aynı bitkiyi bu sefer de ağaç gövdelerine usta bir dağcı edasıyla tırmanmış olarak gördünüz. Hemen bitkinin fotoğrafını çektiniz ve internetten bitki hakkında bilgi edinmek istediniz. Araliaceace (sarmaşıkgiller) familyasına mensup Hedera helix (English Ivy) sonucu karşınıza çıkıyor. Terra Ekoloji bloğundaki bitkiyle ilgili yazıyı gördünüz ve büyük bir heyecanla okumaya başladınız!
Photo by Kelly Lacy on Pexels.com
Antik Mısır’da bitki, aşırı hızlı çoğalması dolayısıyla doğurganlığın ve bereketin simgesi olarak görülüyordu. Öyle ki bereket ve yeraltı tanrısı Osiris için kutsal kabul edilmekteydi. Antik Yunan ve Roma kültüründe ise asma ile birlikte şarap tanrıları Dyonisus ve Baccus ile ilişkilendirilmiştir. Yunan mitolojisinde önemli bir yere sahip olan üzüm hasadı ve şarabın tanrısı Dyonisus bu sarmaşıktan yapılan bir taç takmaktadır. Bitki, eski çağlardan günümüze yoğun mukus oluşumuna sahip solunum yolu rahatsızlıkları, solunum yolu enfeksiyonları ve soğuk algınlığından kaynaklanan tahriş edici öksürük tedavisi başta olmak üzere pek çok hastalığa medikal çözüm sunmaktadır.
Hem toprak hem de iklim gereksinimleri bakımından pek kanaatkâr bir tür olan Hedera helix‘in anavatanı Avrupa ve Batı Asya’dır. Bununla birlikte bitki doğrudan güneş almayan, gölge ve nemli bir yerde ise oldukça iyi gelişim gösteriyor. Bitki, her dem yeşil kalmasıyla hem yer örtücü olarak hem de beton duvarlara estetik görünüm kazandırmak gibi amaçlarla çok sık kullanılır. Oldukça fazla yeni kök yapıları geliştiren bitki ağaç gövdeleri ve duvar çatlakları gibi girintili çıkıntılı bir yüzey de bulursa gelişmesi için önünde bir engel kalmıyor. Morfolojileri, büyüme hızları ve koşullarına göre sınıflandırılmış yaklaşık 400 türe sahip bitkinin yaprakları pek çok farklı desen, büyüklük ve renkte olabiliyor.
Sonbaharda çiçeklenen bitki kış sonuna doğru küçük morumsu siyah meyvelerini oluşturur. Türkiye, İtalya ve Balkanlarda görülebilen Hedera Helix poetarum(Nyman) türünde ise sarı-turuncu meyveler görülür. Bu meyveleri yiyen kuşlar yardımıyla uzak mesafelere uçuş bileti kazanan bitki tohumları uygun koşullarda çimlenir. Şimdi istila başlayabilir! (Hedera Helix’in zengin meyveleriyle beslenen bir karatavuk (Turdus merula) / Fotoğraf : Stephen Miller)
Photo by Lina Kivaka on Pexels.com
İlk olarak istilacı tür nedir bunu tanımlamamız gerekiyor. İstilacı tür tanımı girdikleri habitatı ekolojik yönden olumsuz etkileyen egzotik türler, yani doğal yaşam alanı dışına çıkarılmış türleri tanımlamak için kullanılan biyolojik bir jargondur. Şimdi şaşıracağınız kısma gelelim. Bu bitkinin satışı, hızlı büyümesi ile yerel bitkilerin alması gereken ışığı azaltmasına ve yavaş yavaş ölmelerine yol açabildiği gerekçesi ile özellikle Amerika’nın kuzeybatı eyaletlerinde yasak. Öyle ki Washington State Noxious Weed List’ e göre Hedera helix‘in 4 türü (Hedera helix ‘Baltica’, Hedera helix ‘Pittsburgh’, Hedera helix ‘Star’, Hedera hibernica ‘Hibernica’) bölge için ‘’en istilacı tür’’ olarak tanımlanıyor. Yerel kurullar bölge için bitkinin ekiminin önüne geçmek ve invazif (istilacı) olmayan farklı türlerin ekiminin yapılması için çaba sarf ediyor. Tüm bu çabaya rağmen ekiminin yasak olduğu bölgelerde bile halihazırda bulunan bitki, harika dekoratif görüntüsü sayesinde artan popülerliği ile kendisine karşı direnmeyi zorlaştırıyor. Amerika dışında Avustralya’da da benzer bir yasak söz konusudur. Bazı eyaletlerde bitkinin yerel türlere vereceği zararı önlemek için ücretsiz bilgilendirme ve uzaklaştırma hizmeti sunulmakta.
Popülerlik demişken, diyelim bu bitkiyi binanızın cephesine estetik bir görünüm kazandırmak için büyüttünüz. Bu durumda bu bitkide yaşamaya bayılan örümcek akarları, yaprak bitleri, bahçe örümcekleri ve daha pek çok etli böcekle karşılaşma olasılığınız artıyor demektir.
Photo by Eriks Abzinovs on Pexels.com
Küçük tatlı görünümlü meyveleri olan herhangi bir bitkiden bahsederken aklımıza hemen “Peki, bunu yiyebilir miyiz?” sorusu gelir. American Society for the Prevention of Cruelty to Animals (ASPCA)’a göre meyveleri insanlar için zehirlidir. İnsanlar tarafından tüketilmesi durumunda mide rahatsızlıkları ve nefes almada zorluk gibi pek çok olumsuzlukla karşılaşılabilir. Bitkinin özü ise deriye temas etmesi durumunda hassasiyeti olan kişiler için problem yaratabilir. Bunun yanında kediler, köpekler, atlar ve daha pek çok çiftlik hayvanı için de zehirlidir. Bu yüzden çocuklar ve evcil hayvanlardan uzak tutulması öneriliyor.
Investigation of A Potted Plant (Hedera helix) with Photo-Regulation to Remove Volatile Formaldehyde for Improving Indoor Air Quality
Ancak bu kadar yerden yere vurulmuş gibi duran bitkiyi yetiştirmek için bazı destekleyici sebepler de bulunmakta. Formaldehit, hasta bina sendromu dahil pek çok hastalıkla ilişkilendirilen ve ev malzemelerinden yüksek miktarda yayılan organik bir bileşiktir. Dış etkilerden uzak izole ortamda yapılan bir deneyde Hedera helix bulunan deney ortamı ile gazın doğal koşullardaki yayılım hızı, kablosuz veri aktarımı sağlanan sistem kullanılarak karşılaştırılmış. Sonuç ise oldukça ilginç. Biyolojik arıtıcı olarak kullanılan bitkinin bulunduğu ortamda deneyde amaçlanan 1 ppm gaz halindeki formaldehite (bu derişim deneyde amaçlanan düşük derişimdir) ulaşmak için geçmesi gereken sürede %70’lik bir azalma görülmüş.
Photo by Ave Calvar Martinez on Pexels.com
Bu araştırmayı görüp odanızda küçük bir saksıda bitkiyi yetiştirmek istediniz diyelim. Daha önce de açıkladığım gibi bitki hem tohumla hem de daldan çelik alma yoluyla üreyebilir. Tohumla üretilmesi biraz zaman alabileceği için altında hafif kökler çıkmaya başlamış gibi görünen bir çeliği yumuşak toprağa ekin. Çok mevsim seçmeden kolayca büyüyebilir. Bitkinin büyümesi için optimumum sıcaklık 18-28 derece olup oda koşullarında rahatlıkla büyüyebilir. Yeteri kadar ışık görmeyen bir köşeye koyarsanız yapraklarındaki alacalı renklerin solduğunu fark edebilirsiniz. Bu evde beslenen bitkilerde görülen bir durum olup bitki yeteri kadar ışık alan konuma koyulduğunda yeni yapraklar alacalı olarak büyüyecektir. Not: Evinizin içine almadan önce yaprakların altını bit olması ihtimaline karşı iyice kontrol etmenizde fayda var.
Seb Westcott tarafından hazırlanan hızlı bakım kılavuzu
Bitki, ülkemizde pek çok rekreasyon alanında, kent parklarında ve yol kenarındaki eğimli arazilerde hoş bir görüntü vermek ve beton görüntüsünü kapatmak gibi estetik değer kazandırma çalışmalarında kullanılıyor. Hedera helix, ODTÜ Ankara kampüsünde KKM çevresindeki zengin bitki çeşitliliği içeren alan ve çarşı bölgesinden akmakta olan derenin kenarındaki ağaç gövdeleri başta olmak üzere bölüm binaları çevreleri dahil hemen her yerde yaygın olarak gözlemleyebileceğiniz bir türdür. Bununla birlikte ODTÜ ormanında çam ağaçlarına tırmanmış olarak da sıkça görülür.
Yazar: Melih Çakar
Editör: Ceren Müşerref Şelte
REFERANSLAR
Espiritu, K. (2019, December 01). English Ivy (Hedera Helix) Care Guide. Retrieved October 11, 2020, from https://www.epicgardening.com/english-ivy-hedera-helix/
King County, Washington. (n.d.). Retrieved October 11, 2020, from https://www.kingcounty.gov/
Lin, M. W., Chen, L. Y., & Chuah, Y. (2017, October). Investigation of A Potted Plant (Hedera helix) with Photo-Regulation to Remove Volatile Formaldehyde for Improving Indoor Air Quality. Retrieved from https://www.researchgate.net/publication/319387014_Investigation_of_A_Potted_Plant_Hedera_helix_with_Photo-Regulation_to_Remove_Volatile_Formaldehyde_for_Improving_Indoor_Air_Quality
Lutsenko, Y., Bylka, W., Matławska, I., & Darmohray, R. (2010, January). Hedera helix as a medicinal plant – ResearchGate. Retrieved October 11, 2020, from https://www.researchgate.net/profile/Irena_Matlawska/publication/266594470_Hedera_helix_as_a_medicinal_plant/links/5447bab20cf2f14fb812263e.pdf
USDA Forest Service Home. (n.d.). Retrieved October 11, 2020, from https://www.fs.usda.gov/
Victoria State Government. (2020, October 05). Retrieved October 11, 2020, from http://djpr.vic.gov.au/
Commentaires