Kazdağları’nda yıllarca süregelen madencilik faaliyetlerini ve bu faaliyetlere yıllardır karşı çıkıldığını muhtemelen duymuşsunuzdur. Bunun en büyük nedeni Kazdağları’nın eşsiz bütüncül ekosistemindeki hassas dengelerin korunması istenmesidir. Peki, Kazdağları ekosistemini bu kadar eşsiz yapan nedir?
Şekil 1 Kazdağları, madencilik faaliyetleri öncesi
Şekil 2 Kazdağları, madencilik faaliyetlerin sonucu
Kazdağları’nı eşsiz kılan özellikler öncelikle jeomorfolojisinden kaynaklanır. Yükseltiden etkilenen yağış ve sıcaklık farkları dağ ekosistemlerinde kısa mesafede önemli öğeler değiştirir. Aynı zamanda doğu-batı yönüne doğru uzanan dağları Akdeniz ve Marmara iklimleri arasında sınır oluşturur ve bundan dolayı iki farklı iklimin etkisi altındadır. Bitki örtüsü, toprak türü, hidrografya farkları bu dağ doğrultusundan kaynaklanır.
Kazdağları’nın güney yamaçlarında deniz seviyesinden 800 metre üzerine “üst zon” adı verilirken 800 metrenin aşağısına “alt zon” denilir. Bu zon sınırı kuzey yamaçlarında 500 metredir. Alt ve üst zonların belirlenişi ekosistemi büyük ölçüde değiştiren sıcaklık farkına bağlıdır. Örneğin kuzey yamaçlarında alt zonda meşe (Q. petraea-Q cerris.) popülasyonu yoğunluktayken üst zonda bu yoğunluğu kayın (Fagus orientalis) ve Türkiye’de endemik Kazdağı Göknarı (Abies equi-trojani) alır.
Şekil 3 Biga Yarımadası’nın ve Kazdağı’nın Haritası
Bol bulunan vadilerinin güneye ve kuzeye uzanışları, derinlikleri, nemlilikleri Kaz Dağlarını eşsiz yapan temel özellikleridir. Vadi tabanları ile yamaç üst sınırları arasında 1000 metreyi bulabilen fark olmasının yanı sıra vadiler dar tabanları ve eğimli yamaçları ile kanyon özelliğindedir. Bu özellikler ile derince yarılmış vadilerde güneşlenme süresi azalır ve dolayısıyla nemlilik artar.
Güneye bakıp bol güneşlenen yamaçlardaki vadiler nemcil bir ikinci dereceden mikroklima alanlarıdır. Bu vadilerde düşük sıcaklığa hassas ve sucul ortamı seven defne (Laurus nobilis), mersin (Myrtus communis) ve tespih çalısı (Styrax officinalis) gibi bitkilerin toplandığı görülebilir. Vadi tabanları da çınar topluluklarına ve diğer nemcil bitkilere ev sahipliği yapar. Güney yamacında ayrıca oluşabilen kurak ve kayalık kısımlarda ise kızılçamlar ve kurakçıl çalılar kendilerine yer bulabilir.
Kazdağları’nın çeşitli kesimlerinde bulunan düz alanlar çeşitli ekolojik fonksiyonlara sahip olmakla beraber bu alanlar deniz kenarında halofit (tuzcul) bitki türlerine tuzlu topraklar sağlarlar. Bu bitkilerin ana örnekleri saz (Thypha sp.), kamış (Phragmites sp.), ılgındır (Tamarix sp.).
Bu gibi onlarca farklı faktör Kazdağları’nı eşsiz yapar, her özelliği ile farklı canlı topluluklarına ev sahipliği yapabilir duruma geçer. Nemcilden kurakçıla, sıcak sevenden soğuk sevene kadar birçok bitki türü kendisine göre habitat bulabilir.
Kazdağları Faunası
Kazdağları coğrafi şartları ve bu eşsiz mikroklima alanları ile ormanlık alanlarında birçok ender ve endemik türe ev sahipliği yapar. Ekosistemde yaklaşık 800 bitki taksonu yayılış gösterirken bunların 31 adeti sadece Kazdağı Milli Park sınırlarına özgü taksonlardır. Bundan dolayı Kazdağı Milli Parkı, Avrupa’nın en önemli bitki alanları içerisindedir.
Milli park sınırlarında korunması gereken birinci derecedeki alanlar içinde Sarıkız tepe, Karataş tepe, Kartalçimen, Susuz tepe, Nanekırı ve Kapıdağ yer alır. Bu statünün verilmesinde endemik tür sayısı, popülasyonu ve onları tehdit eden unsurlar dikkate alınmıştır. Bu alanlar ve Kazdağları içinde yer alan birçok alana özgü endemik ve nadir bitki türleri belirlenmiştir. Genel olarak kayda geçmiş, IUCN kraterlerine göre statüleri çok tehlikede (CR), tehlikede (EN) ve hassas (VU) bazı endemik ve nadir bitki türleri ise şunlardır:
Digitalis trojana (Yüksük otu), Ferulago trojana (Kişniş, Kurt kulağı), Galium trojanum (Yoğurt otu), Thymus pulvinatus (Kekik), Achillea fraasii subsp. troiana (Civanperçemi, Ayvadana), Asperula sintenisii*, Matthiola trojana, Hypericum kazdaghensis (Kantaron), Sideritis trojana (Sarıkız çayı, Dağ çayı), Centaurea odyssei (Peygamber çiçeği), Rosa sicula (Yabani gül), Abies nordmanniana subsp. equi-trojani (Kazdağı göknarı).
Şekil 4 Sideritis trojana (Sarıkız çayı) yapılan çayı ile hem yok olma altında hem de bölgede önemli bir kazanç kaynağı
Popülasyonları tehlikede olarak belirlenen Abies nordmanniana subsp. equi-trojani (Kazdağı göknarı) bölgede Türkiye için önemli bir endemik türdür. Kazdağları’nın kuzey yamaçlarının üst zonunda bulunan bu göknar türü, yurtdışındaki ve yurtiçindeki birçok araştırmaya konu olmuştur. Türkiye’deki diğer göknar türlerine göre daha hızlı büyüyebildiği ve özgün gelişimi ile bitki dikimi ve üretimi açısından güçlü bir genetik materyal potansiyeline sahiptir.
Şekil 5 Abies nordmanniana subsp. equi-trojani (Kazdağı göknarı)
Kazdağları Omurgalı Faunası
Kazdağları’nda omurgalı faunası da oldukça yaygındır. Balık türleri arasında büyük benekli alabalık (Salmo trutta macrostigma) dağ ekosistemlerinin soğuk sularında gözüken ilgi çekici bir türdür. Kurbağa, semender, yılan ve kertenkelenin ise çeşitli türleri ekosistemde mevcuttur.
Göçmen kuşların güzergâhı üzerinde bulunan Kazdağları’nda ayrıca çeşitli kuş türleri de gözlenebilir. Bunlardan bazıları karatavuk (Turdus merula), tahtalı (Columba palumbus), yabankazı (Anser anser), kınalı keklik (Alectoris graeca), kuğu (Cygnus cygnus) ve kartaldır (Hieraetus pennatus).
Ekosistemde bulunan memeliler genel olarak karaca, kurt, bozayı, çakal, yaban domuzu, tilki, kirpi, porsuk ve sincaptır. Bunlar arasından bozayı (Ursus arctos) ekosistemde memeliler arasından en iri canlıdır. Popülasyonu 100 canlıya ulaştığı düşünülen bozayılar koruma altındadır. Bölgede nadir olan kurtun yanı sıra vaşağın (Lynx lynx) ve sırtlanın varlığına dair duyumlar olsa da belgelenememişlerdir.
Kazdağları Entomofaunası (Böcek Faunası)
Kazdağları böcekler açısından bakıldığında Akdeniz-Anadolu faunası unsurlarının yanı sıra Balkan faunası unsurlarını da içerisinde barındırır. Bunda ekosistemin bitki çeşitliliğinin ve jeomorfolojik özelliklerinin katkısı vardır.
Orthoptera (Düz Kanatlılar) ve Mantodea (Peygamberdevesi) takımlarına dair incelemelerde endemik olan taksonlar Tettigoniidae familyasından Isophya cania, Poecilimon luschani egrigozi, Anadolua schwarzi ve Rhacocleis acutangula, Pamphagidae familyasından Paranocaracris rupripes burri, Acrididae familyasından ise son zamanlarda belirlenen Chorthippus (Glyptobthrus) kazdaghensis olarak bulunmuştur.
Şekil 6 Chorthippus kasdaghensis (dişi)
Kazdağlarında Cerambycidae (Teke böcekleri) familyasına bağlı 5 altfamilyanın 17 cinsinden 30 tür bulunmaktadır. Bunların 5 adeti Anadolu’ya özgü endemiktir. Stenopterus kraatzi, Dorcadion anatolicum, D. quadripustulatum, Pyhtoecia breverufonotata, Agapanthia lateralis türleri Türkiye’ye endemik olanlardır. D. pilosipenne kazdagense türü ise dünyada sadece Yunanistan’da Midilli adasında gözükürken son çalışmalar ile Kazdağları’nda da varlığı anlaşılması oldukça önemli olmuştur.
Şekil 7 Dorcadion pilosipenne kazdaganse Özdikmen ssp. n.
Bitki çeşitliliğinin bir örneği bu kez de böceklerle ifade edilebilir. Cynipidae familyasındaki 3 farklı kabileye ait 53 türdeki safra eşek arısı farklı meşe türlerine ve kuşburnuna yumurtlayarak bitki yaprağı üzerinde safra (ur) oluştururlar. Bu türler: Quercus cerris, Q. coccifera, Q. frainetto, Q. infectoria, Q. petraea, Q. pubescens, Q. trojana ve Rosa canina’dır (Kuşburnu). Bu konak bitkilerinin çeşitliliği sayesinde Kazdağları Cynipidae familyası için de önemli bir ekosistemdir.
Jeomorfolojinin biyolojiyi etkilediği, binlerce yıldır olağanüstü bir doğal sisteme sahip olan Kazdağları son yıllarda insanlığın bencil isteklerinden en çok etkilenen alanlardan birisidir. Her ne kadar altın madenlerine karşı yapılan protestolar bazı faaliyetleri kısa süreli bile olsa engelleyebildi fakat halen maden çalışmalarına devam edilmesi planlanıyor. Hali hazırda sahip olduğu tür çeşitliliği de her araştırmada yepyeni türlerin varlığı kanıtlansa da Kazdağları’nın değeri çıkarlarını önemseyen firmalar tarafından tam anlamıyla anlaşılmak istenmiyor.
Bütüncül bir mekanizmaya sahip Kazdağları, büyük veya küçük tahribatlara karşı son derece hassas bir dengeye sahip. Bu dengeye dikkat edilmemesi sonucunda geri döndürülemez yok oluşların meydana gelmesi kaçınılmazdır.
Yazar: Zeynep Fesiha Yavuz
Referanslar
Baykal, U. (2019). Determining potential niche competition regions between Kazdagi fir (Abies nordmanniana subsp. equi-trojani) & Anatolian black pine (pinus nigra subsp. pallasiana) and conservation priority areas under climate change by using maxent algorithm (Master’s thesis, Middle East Technical University).
Cürebal, İ., Efe, R., Sönmez, S., Soykan, A. (2012). Kazdağları Ekolojisi ve Ekosistemi. Kazdağları Ulusal Çalıştayı, Güre-Edremit-Balıkesir.
Ersin, H. O. P. A., Tümen, G., Sevindik, E., & Selvi, S. (2013). Kaz dağları’nda Yetişen (Balıkesir) Endemik Muscari Mill.(Liliaceae) Taksonları Üzerinde Karşılaştırmalı Morfolojik ve Ekolojik Araştırmalar. Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi, 6(1), 01-05.
Karaca, G., & Katilmis, Y. (2020). Cynipidae (Insecta: Hymenoptera) fauna of Kazdağı National Park (Turkey). Zootaxa, 4802(2), 317-334.
Kaya, Z., Skaggs, A., & Neale, D. B. (2008). Genetic Differentiation of Abies equi-trojani (Asch. & Sint. ex Boiss) Mattf. populations from Kazdağı, Turkey and the genetic relationship between Turkish Firs belonging to the Abies nordmanniana Spach Complex. Turkish Journal of Botany, 32(1), 1-10.
Küçükkaykı, E. C., Şirin, Ü., Çalışkan, H., & Şenyüz, Y. (2013). Preliminary work on Longhorned Beetles fauna of Kaz Dağları (Ida Mountain) and near with two new subspecies (Coleoptera: Cerambycidae). Munis Entomology & Zoology, 8(1), 50-62
Satıl, F., Dirmenci, T., & Tümen, G. (2006). Kazdağı Milli Parkının öncelikli koruma alanlarının sınıflandırılması ve önemli bitkileri. Kazdağları II. Ulusal Sempozyumu, Çanakkale, 391.
Satil, F. (2009). Threatening factors on plant diversity of Kazdaği (Ida mountain) national park in Turkey and suggestions for conservation. Biotechnology & Biotechnological Equipment, 23(sup1), 208-211.
Sevgili, H., Demirsoy, A. I., & DURMUŞ, Y. (2011). Orthoptera and Mantodea fauna of Kazdağı (Ida) National Park with data on the calling songs of some bush-crickets. Turkish Journal of Zoology, 35(5), 631-652.
Türkmen, O. S. (2019). Endemik Sarıkız Çayı Sideritis trojana Bornm Bitkisinin Çelikle Çoğaltım Şartlarının Belirlenmesi. ÇOMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 7(1), 175-179.
Akdemir, Ö. (2014). Kaz Dağlarında siyanürle altın aramaya ÇED raporu verildi! Evrensel