Avustralya’da bazı sahillerde yumurtadan çıkan deniz kaplumbağası yavrularının %99’u dişi!
Soyu tehlike altında bulunan deniz kaplumbağalarının hayatları plajlar, avlanma, kirlilik, ve balıkçılık gibi doğrudan insan kaynaklı faktörler ile tehdit ediliyor. Fakat tüm bu etkilerden farklı olarak, kaplumbağalar için insanların dolaylı yoldan sebep olduğu, alışılmadık bir başka sorun olan erkek kıtlığı yeni çalışmalarla ortaya kondu. Daha eski popülasyonların da az da olsa dişi ağırlıklı yavruladığı ama bu farkın yıldan yıla arttığı gösterildi. Tek erkek bireyin birden fazla dişi ile çiftleşebildiği türlerde belli bir düzeye kadar olan cinsiyet oranı farkları çok da büyük bir sorun değildir fakat %99 gibi aşırı bir fark bilim insanlarını bu popülasyonların geleceği hakkında endişeye düşürüyor.
Popülasyonda cinsiyet dengesizliği neden olur ve ne gibi sonuçlar doğurur? Elbette canlılar alemindeki her olayda olduğu gibi cinsiyet oranlarının da içine evrim giriyor.
Cinsiyet belirleme mekanizması hayvanlar aleminde sınıflara özgü farklılıklar barındırabiliyor dolayısıyla evrensel bir cinsiyet belirleme mekanizması önermek pek de mümkün değil. Memelilerde dişilik bir çift X kromozomu ile belirlenirken erkeklik XY ile belirlenir. XX kromozoma sahip bireyler yalnızca X aktarabileceğinden cinsiyet Y kromozomu da aktarabilen erkek bireyler tarafından kısmen rastlantısal olarak belirlenir. Popülasyonların maruz kaldıkları stres veya cinsiyet oranları farkının yaratacağı seçilim baskısından dolayı bu oranlar dengelenecek şekilde cinsiyet oluşumu seçilebilir veya yumurtayı dölleyen spermin bazı durumlarda X, bazı durumlarda Y kromozomu taşıyanların dölleme olasılığının çevresel etmenlerden etkilenerek arttığı üzerine tartışmalar mevcut. Kuşların tümünde, sürüngen, böcek, ve balıkların bazı türlerinde görülen bir diğer mekanizma ZW mekanizmasıdır. Erkekler homogametik yani taşınan eşey kromozomları birbiriyle aynı, dişiler ise tam tersi heterogametiktir. Çok bilinen bu iki örnek dışında bazı türlerde cinsiyet tek bir tip kromozomun varlığı-yokluğu ile, bazı türlerde eşey kromozomu ve otozomal kromozomların ilişkisi ile belirlenirken bazı türler ise hayatlarının yarısında cinsiyet değiştirebilirler. Asıl konumuz olan kaplumbağalarda cinsiyetin nasıl belirlendiğine gelelim. Kaplumbağaların her türü yumurtlar ve habitatlarına göre yumurtalarını farklı ortamlara bırakırlar. Bırakılan yumurtalarda ortam sıcaklığına bağlı olarak cinsiyet gelişir. Yumurtalar bırakıldıktan sonra cinsiyetin belirlenmesi için sıcaklığa hassasiyetin olduğu bir evrede cinsiyet oluşumu tetiklenir. Bu evre dışında sıcaklık değiştirilerek cinsiyet değiştirilemez. Yani cinsiyeti dişi olan bir yumurtayı daha soğuk ortama koyarak erkeğe dönmesini sağlayamayız. Yılın farklı zamanları farklı sıcaklıklarda bırakılan yumurtalarda doğal olarak dişi veya erkek baskın yeniler olabilir. Bazı sahillerde ise sıcaklık yıl boyu aşağı yukarı aynı olduğundan mevsimler arası oran farklılıkları çok belirgin olmaz.
Grafiğe bakıldığında TRT(transitional range of temperature) yani %100 oranda erkek ile %100 oranda dişi oluşabilecek sıcaklık aralığında bulunan cinsiyet oranları görülebilir. Sıcaklık arttıkça erkek oluşum olasılığının azaldığı gösteriliyor.
Deniz kaplumbağaları üzerine yapılan araştırmalar bazı bölgelerde yumurtadan çıkanların %99’a kadar dişi olabildiğini gösteriyor. Bu oran sapmalarının açıklaması çok da yabancı gelmeyecektir: iklim değişikliği. İnsan kaynaklı sera gazlarının salınımıyla gezegen ve bununla birlikte deniz kaplumbağalarının yumurtladığı sahiller ısınıyor. Daha yaşlı nesillerde, iklimi değişikliğinin günümüzdeki kadar etkili olmadığı dönemlerde dişi-erkek cinsiyetleri arasındaki 1:1 oranından daha az sapmalar görülüyordu. Sapmalar olsa da sonuçta azalan cinsiyet lehine bir seçilim baskısıyla cinsiyet oranı 1:1’e döner, en azından normal şartlar altında. Çok sayıda dişi kısa vadede çok yumurta ve daha büyük popülasyon demek. Fakat biraz daha uzun zaman skalasına bakıldığında, çok fazla dişi ve az sayıda erkek bazı dişilerin çiftleşememesine dolayısıyla büyümenin durmasına sebep olacağını anlıyoruz. Pratikte büyüme gerçekleşse de bu büyüme sonunda cinsiyet oranının normale dönmesi için gereken süre çok uzun (deniz kaplumbağalarında cinsel erginliğe ulaşma yaşı 35-40 olarak biliniyor). Yetmezmiş gibi küresel ısınmanın zaman geçtikçe ivmelenmesi kaplumbağaların bu tempoya ayak uydurabilirliği konusunda herkesi endişelendiriyor.
Derleyen: Can YÜKRÜK
Kaynaklar:
1-Understanding evolution – Berkeley 2-Abnormal sex ratios in human populations: Causes and consequences – NCBI 3-Biyologlar.com 4-The Biology of Sea Turtles, Volume II Peter L. Lutz, John A. Musick, Jeanette Wyneken
Görsel kaynak: Raphael Alexander