Depremler halk sağlığını önemli ölçüde etkileyen olayları başlatma konusunda potansiyeli çok yüksek doğa olayları arasındadır. Acil durum ve iyileşme sürecini kesintiye uğratabilecek bulaşıcı hastalıkların yayılmasında uygun koşulların ortaya çıkmasına neden olurlar. Potansiyel afet tehdidi olan bölgelerde tam kapasite çalışır durumda sahra hastaneleri kurmak, dayanıklı binalar inşa etmek ve olası afetlerde savunmasız bireyler için etkili sağlık hizmetleri sunmak epey önem taşımaktadır. Bulaşıcı hastalıkların önlenmesi ise bazı stratejik uygulamalarla mümkün hâle gelmektedir.
Bulaşıcı hastalıkların meydana gelişindeki önemli risk faktörleri nelerdir?
Önemli sağlık altyapısı dahilinde olan tesislerin ve binaların aldığı ağır yapısal hasarın, acil durum müdahalesi sırasında ciddi bulaşıcı hastalık vakalarının yönetilmesinde ve tedavisinde gecikmeye neden olması
Ağır şekilde yaralanan deprem ve tsunami mağdurlarının, toprak ve sudaki yüksek patojen yoğunluklarına maruz kalması
Olağanüstü sıcaklık değişiklikleri sonucunda meydana gelen ağır hava koşullarında yaşanan değişiklikler
Aşağıdakilere uzun süre maruz kalmak ve solumak:
Depremden kaynaklanan büyük toz bulutlarındaki partiküller
Su ve kanalizasyon sistemlerinde yıkıcı etkiye sahip olan ve depremle tetiklenen sıvılaşma olayının neden olduğu mikrop içeren püskürme tozlarından kaynaklanan havadaki partiküller
*Sıvılaşma: Zemin yüzeyinde veya yakınında suyla dolu tortuların deprem sarsıntısı nedeniyle güçlerini kaybetmesi ve viskoz gibi davranması. Bu olay nedeniyle katı zemin davranışını kaybeden tortular suyla beraber toprak zeminde bulduğu çatlaklardan yüzeye hareket eder ve kum fışkırmaları olabilir.
Acil durum sığınakları ve tahliye kamplarında:
Yüksek nüfus yoğunluğu
Tahliye edilenler için yetersiz ekipman (battaniye, uyku tulumu vb.) olması ve bunun getirdiği kötü yaşam koşulları
Su kaynaklarının hasar görmesi nedeniyle temiz su eksikliği
Kişisel hijyen malzemelerinin eksikliği nedeniyle oluşan sağlıksız koşullar
Gıda tedariğinin yetersizliği ve eksikliği nedeniyle yetersiz beslenme
Zayıf ısıtma ve havalandırma sistemleri eksikliği
Kemirgen istilası
Hazırlık veya tahliye için yeterli zaman ayıramamaya neden olan gerçek zamanlı uyarı sağlanması konusunda var olan farkındalık eksikliği
Depremin tetiklediği ekolojik değişikliklerin neden olduğu; kemirgenlere ve vektörlere maruz kalma süresinin artması, kemirgenlerin ve vektörlerin potansiyel üreme ve beslenme alanlarının genişlemesi gibi durumlar
Kötü sosyo-ekonomik koşullar ve kötü inşa edilmiş bina ve altyapılar
Bulaşıcı hastalıkların önlenmesi ve kontrolü konusunda zayıf sağlık eğitimi
Acil durumlara hazırlık eksikliği
Sınırlı aşılama kampanyaları nedeniyle yetersiz aşılama kapamı
Bulaşıcı hastalık taşıyan vakalarla yakın temasın gözlemlendiği alanlardaki etkileşimler
Depremin Tetiklediği Bulaşıcı Hastalık Riskini Azaltmaya Yönelik Önleme Stratejileri ve Eylemler
Hastalık gözetleme sistemi kurularak çeşitli hastalık vakalarının sayısına dair bilgiler toplanması ve analiz edilmesi sonucunda bulaşıcı hastalık eğilimlerini başlangıç anında belirlemek
Bir kolera salgını örneği: 2010 Haiti depremini izleyen ve depremin neden olduğu bina yıkımlarının etkisinden daha fazla insan kaybına neden olan kolera salgını birçok araştırmacı tarafından ele alınmıştır. Endemik olmayan, o bölgede düzenli olarak o hastalığın meydana gelmediği, bir yerde kolera salgını; yardım tesislerindeki yetersiz kişisel ve çevresel hijyen uygulamaları ve halkın kişisel hijyen kurallarına uymaması gibi nedenlere dayandırılır. Bu tür olayları azaltmak için gerekli eylemler nelerdir?
Yardım alanlarında içme suyu ve kanalizasyon sistemlerinin güvenliğini sağlamak
Mevcut hijyen ve güvenlik önlemlerine uymak
Mevcut önlemlerin yeterli olmadığı durumlarda hijyen ve güvenli su için uygulanabilecek eylemler konusunda bilinçlenmeyi artırmaya yönelik eğitim faaliyetleri yürütülmesi
Hastalık gözetleme sisteminin oluşturulması ve kamusal sağlık sisteminin uzun vadeli güçlendirilmesi ile beraber bulaşıcı hastalıklar için geniş ölçekli koruyucu nitelikte aşılamalar ve ilaç programları uygulanması
Bulaşıcı hastalık vakalarının hızlıca tespit edilmesiyle beraber ortaya çıkabilecek hastalık eğilimlerinin iyileştirilmesi, erken uyarılar yapılarak önlenmesi, aşıların desteklenmesi, daha etkili hastalığı önleme stratejilerinin geliştirilmesi ve bu şekilde halk sağlığının daha düzgün bir biçimde değerlendirilmesi mümkündür.
Bir bölge için yardım çalışmalarını sistematik biçimde sağlamak için depremin meydana gelmesinden kısa süre sonra afetten etkilenen bölgede yaygın olan bulaşıcı hastalıklarla alakalı veriler toplanmalıdır. Yerleşim alanlarının sayısı, büyüklüğü ve konumu, nüfus yoğunluğu, etkilenen bölgelerin demografik koşulları, güvenli ve temiz su mevcudiyeti, afetten etkilenen nüfusun beslenme durumu, çevresel sağlık koruma tesislerinin mevcudiyeti gibi bilgileri almak bu konuda önem taşır.
Yıkıntılar ve sıvılaşma gibi olayların neden olduğu solunum yolu enfeksiyonlarıyla ilgili önlemler, yıkıntılar sırasında meydana gelen toz bulutlarına maruz kalmanın azaltılması ve sıvılaşmış birikintilerle kaplı alanların temizlenmesi olarak sayılabilir. Deprem sonrasında toz bulutlarından kaçınmak konusunda halka rehberlik edilmelidir.
Suyla Bulaşan Hastalık Riskini Azaltmak İçin Önlemler
Depremden etkilenen bölgelerde su kaynaklı hastalıkların ortaya çıkmasını önlemek için en etkili önlemlerden biri halk sağlığını etkileme potansiyeline sahip olan yapısal hasarları tespit etmek için su ve kanalizasyon sistemlerinin incelenmesidir. Ortak tuvaletler yerine bireysel tuvaletler kullanılmalıdır ve yardım çadırlarının olduğu alanlarda hendek tuvaletler (trench latrine) bulunmalıdır. Ellerin su ve sabunla yıkanması sağlanmalıdır. Su kaynaklarının koruması güçlendirilmelidir. Suyla bulaşan bazı hastalıklar kolera, dizanteri ve tifo olarak sayılabilir.
1. Hendek tuvalet örneği
2. Hendek tuvalet örneği
Vektör ve Kemirgen Kaynaklı Hastalık Riskini Azaltmak İçin Önlemler
Müdahale faaliyetleri ve kontrol önlemleri düzgün bir biçimde uygulanmalı, vektör ve kemirgen kaynaklı hastalıklara yönelik hazırlık çabaları iyileştirilmeli ve o bölgede etkili yerel kemirgenlerin ve vektörlerin üreme alanları tanımlanmalıdır.
Suyun güvenli olmadığı durumlarda suyla temastan nasıl kaçınılacağı, kemirgen ve vektör kaynaklı enfeksiyon semptomlarının nasıl tanımlanacağı ve hastalanıldığında acil tıbbi yardıma nasıl başvurulacağına yönelik bilgiler halka tanıtılmalıdır. Depremden etkilenen nüfus; kontrolsüz atık alanlarının, çöplüklerin, kirli suların ve enfekte hayvanların dışkılarıyla temas edebilecekleri sulak alanlardan uzak durmalıdır.
Eğitim, Öğretim ve Bilinçlilik Uygulamaları
Afet sonrası bulaşıcı hastalık salgınını önlemek ve halk sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak ya da ortadan kaldırmak, bu konularda bilinçlendirme ve bilgilendirme uygulamalarıyla mümkündür. Yaklaşan bir salgının etkili şekilde önlenmesi ve yönetilmesi, enfeksiyonu önlemek için uygulanan kişisel koruyucu yöntemlerle de daha iyi bir seviyeye ulaşır. Uzun vadeli önlemler açısından ise öngörülmesi zor durumları ve bundan kaynaklanan olumsuz etkileri dahil eden planlar hazırlanmalıdır. Afetlerden sonra uygulanacak acil durum müdahalesinin planlanması; bulaşıcı hastalık salgınının yönetilmesi ve önlenmesinde yüksek bir önem taşır.
Dünya çapında depremlerden sonra kaydedilmiş bulaşıcı hastalıklar:
Solunum yolu enfeksiyonları
Gastrointestinal hastalıklar (su ve gıda kaynaklı hastalıklar)
Vektör kaynaklı hastalıklar
Yara ve cilt enfeksiyonları
Gastrointestinal hastalıkların nedeni genelde güvenli içme suyuna erişilememesi, kötü hijyen uygulamaları ve kalabalık barınma gibi yaşam koşullarıdır. Cilt enfeksiyonlarının çoğu önceki araştırmalardan görüldüğü üzere vektör kaynaklıdır. Bunun nedeni ise depremzedelerin dışarıda kalarak böcek ısırıklarına karşı hassasiyetlerinin artmasıyla açıklanabilir. Solunum yolu enfeksiyonları artışının sebebi ise uygun su ve kişisel hijyen eksikliği, yetersiz beslenme, yetersiz sağlık hizmetleri ve kişiler arası yakın temasa neden olan kalabalık barınma koşulları olabilir.
Depremin tetiklediği bulaşıcı hastalıkların önlenmesine yönelik alınan en etkili yöntem araştırmalardan görüleceği üzere hastalık gözetleme sisteminin kurulması olmuştur. Bu sistem sayesinde deprem öncesinde ve sonrasında bulaşıcı hastalık eğilimleri düzgün biçimde tanımlanabilir ve bunlara yönelik geniş ölçekli planlar hazırlanabilir.
Yazar: Semanur Yalçın
Referanslar:
Mavrouli, M., Mavroulis, S., Lekkas, E., & Tsakris, A. (2023, February 7). The impact of earthquakes on Public Health: A Narrative Review of Infectious Diseases in the post-disaster period aiming to disaster risk reduction. Microorganisms. Retrieved March 31, 2023, from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9968131/
Najafi, S., Rezayat, A. A., Beyzaei, S. F., Shahriari, Z., Nour, M. G., Mosaed, R., Khadem-Rezaiyan , M., Farahani, R. H., & Tabar, M. T. (2022, January). Incidence of infectious diseases after earthquakes: A systematic review and meta-analysis. Public Health. Retrieved March 31, 2023, from https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0033350621004364
Reed, B., Torr, D., & Scott, R. E. S. (2016). A communal trench latrine. Research Gate. Retrieved March 31, 2023, from https://www.researchgate.net/figure/A-communal-trench-latrine-Source-WEDC_fig3_302869926.
Shallow trench latrine, appropriate for the first phase of an emergency. (n.d.). OpenLearn. Retrieved March 31, 2023, from https://www.open.edu/openlearncreate/mod/oucontent/view.php?id=80580§ion=6.2.
Suk, J. E., Vaughan, E. C., Cook, R. G., & Semenza, J. C. (2020, June 6). https://academic.oup.com/eurpub/article/30/5/928/5512023. Oxford Academic. Retrieved March 31, 2023, from https://academic.oup.com/eurpub/article/30/5/928/5512023
USGS. (2016, May 19). What is liquefaction? What is liquefaction? | U.S. Geological Survey. Retrieved March 31, 2023, from https://www.usgs.gov/faqs/what-liquefaction