21. yüzyıl hem avantaj hem de dezavantajlara sahip bir yüzyıl. Teknoloji ve bilimdeki gelişmeler hızla ilerlerken insan aktivitesi ve doğaya verdiğimiz zarar da aynı ölçütte artıyor öyle ki tür çeşitliliği dört bir yandan tehlikeyle sarılmış durumda. İnsanlar olarak doğal süreçteki tehlikelere beşerilerini de ekledik ve şimdi çok daha fazla türü korumakla ve ekosistemlerinin devamlılığını sağlamakla yükümlüyüz. Yok olan türlerin sayısının artması iş yükünü de beraberinde getiriyor bu yüzden detaylar ne kadar önemli olsa da koruma biyolojisinde “büyük resim”e bakmak çoğunlukla hayat kurtarıyor. Bunu da temsilci/vekil türler sayesinde yapıyoruz. Peki, temsilci tür nedir ve onlardan elde ettiğimiz bilgileri nasıl kullanırız?
Temsilci veya vekil tür tanımı belirli bir alanda yaşayan türleri ihtiyaç, fonksiyon, tehdit vb. gibi kategorilerde temsil edebilen ve aynı zamanda yaşam alanının özellikleri hakkında da bilgi sahibi olmamızı sağlayan bitki ya da hayvan türü veya türleri için kullanılır. Vekil türlerden edinilen bilgiler büyük resmi oluşturarak diğer türlerin ve habitatlarının koruma planının oluşturulmasında rol oynar. Vekil türler birçok kategoriden oluşur ancak bu yazımızda vekil türler hakkında sizlerde bir fikir oluşturmak için sizlere en önemlilerinden bazıları olan “şemsiye” , “kilit taşı” ve “bayrak” türleri ve tanımlarını paylaşacağız.
Şemsiye Türler
Şemsiye türler ve özelliklerini belirlemek büyük ölçüde başka türün korunmasında büyük rol oynar. Bunlar genellikle geniş alana yayılmış veya uzun göç yolları izleyen türler olurlar. Bu geniş habitatın birçok türe daha yaşam alanı olduğu göz önünde bulundurularak şemsiye türlerin yaşadığı yerlerin sınırları korunursa alandaki biyoçeşitliliğin de büyük ölçüde korunabileceği ve diğer türlerin bu korumadan yararlanabilecekleri varsayılır. Bu alandaki diğer türlerin yaşamlarını devam ettirebilecekleri şartları bu alanın sağladığı düşünülür. Şemsiye türler genellikle boyutları görece daha büyük türlerdir.
Kilit Taşı Türler
Boyutu ve sayısıyla bağlantılı olmadan sadece fonksiyonlarıyla belirli bir ekosistem üzerinde büyük etkileri olan vekil tür veya türler için kilit taşı tür tanımı kullanılır. Bu türlerin ekosistemlerinde yarattıkları değişiklikler ekosistemin devamlılığı ve biyoçeşitliliği için çok önemlidir. Bu türler bize ekosistemdeki diğer organizmaların genel özellikleri hakkında çok bilgi sağlamasa da ekosistemin dengesini sağlamada rol oynadıklarından diğer türlerin devamlılığının kilit taşı türlerden geçtiğini söylemek mümkün. Çevrelerini manipüle edebildiklerinden kilit taşı türlere ekosistem mühendisleri de denir, bazı kaynaklarda ise bu iki tür tanım olarak ayrılabilmektedir. Maalesef temel olarak bilinen bazılarının dışında (örneğin kunduzlar, çayırköpekleri vb.) kilit taşı veya ekosistem mühendisi türler yok olmadan bu özelliklere sahip oldukları ve ekosistem için önemleri bilim insanları tarafından anlaşılmaz.
Bayrak Türler
Vekil türlerin ekolojik önemi ile değil fakat popülerliği ile öne çıkan klanı: Bayrak türler. Bayrak türler halkın ilgisini bir konuya, bölgeye veya organizasyona dikkat çekmek veya bir konuyla ilgili farkındalık yaratmak için kullanılır. Bir türün bayrak tür olması için ekolojik öneminin büyük olmasına gerek yoktur, örneğin herhangi bir ülkeye özel bir türse o ülke için bir bayrak tür olabilir. Genellikle boyut olarak büyük ve halka daha “karizmatik” gelebilecek özelliklere sahip olan türleri bayrak türler olarak görürüz. Bayrak türler halkı çevre hakkında bilinçlendirmekte de büyük rol oynar.
Temsilci türlerin varlığının farklı türler ve ekosistemlerle ilgili birçok analizin yapılmasına ve beraberinde gelen koruma eylemlerine kolaylık sağladığını söylemek mümkün. Temsilci türlerin çıkarımlar ve koruma planlarının yapılmasında kullanılması, diğer türler hakkındaki verileri size tamamen doğru verip vermediği ve koruma biyolojisinde her zaman tamamıyla güvenilebilecek bir kaynak olup olmadığı hala tartışma konusu. Ancak kesin olarak bu türlerin varlığının hem zaman hem de ekonomik açıdan bilim insanlarına kolaylık ve kalabalık ekosistemlerde bile “bir”i kullanarak “bin”e çözüm üretmemizi sağladığını söyleyebiliriz.
Yazar: Kayra Canpolat
Editör: Ceren Müşrref Şelte
Shirley, Alice. Forest – Earth Series. 2014, Gouache on paper,Commission by Synchronicity Earth for the Biophilia Masked Ball https://aliceshirley.com/post/102543066440/forest-earth-series-2014-commission-by
Caro, T. M., & O’Doherty, G. (1999). On the Use of Surrogate Species in Conservation Biology. Conservation Biology, 13(4), 805–814. doi:10.1046/j.1523-1739.1999.98338.x
Litt, A., & Ray, A. (2019). Surrogate Species: Piecing Together the Whole Picture. Retrieved 9 December 2020, from https://www.nps.gov/articles/surrogate-species-piecing-together-the-whole-picture.htm
Science | Surrogate Species. (2020). Retrieved 9 December 2020, from https://www.fws.gov/mountain-prairie/science/surrogateSpecies.php#:~:text=What%20are%20Surrogate%20Species%3F,or%20aspects%20of%20the%20environment.&text=Surrogate%20species%20are%20used%20for,defined%20landscape%20or%20geographic%20area.